Η ιστορία για τη συνέντευξη που ακολουθεί κρατάει πλέον 3 και κάτι χρόνια.Αφορμή ένα βιβλίο και κυρίως ένας άθλος ζωής. Οι πραγματικά σπουδαίοι αυτού τουκόσμου που επιλέγουν να ζήσουν με το πάθος και όχι με τη λογική… Το βιβλίο έφερε
ενθουσιασμό, γνωριμίες, παθιασμένη διάθεση για κινηματογραφική καταγραφή. Οσκηνοθέτης, και φίλος, Σταύρος Ψυλλάκης αγκάλιασε στοργικά και υπεύθυνα μιαιστορία ζωής αποτυπώνοντας την στην μεγάλη οθόνη. Τα υπόλοιπα στην συζήτηση που
ακολουθεί και κυρίως σύντομα επί της οθόνης.
Ματθαίος Φραντζεσκάκης (http://www.pyxida.gr)
παραγωγή χρηματοδοτήθηκε από το ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ και την ΕΡΤ Α.Ε.Το χρηματοδοτικό πλάνο συμπλήρωσαν, ως συμπαραγωγοί, οι εταιρίες INDIGO VIEW απότα Χανιά (παρείχε τον εξοπλισμό λήψεων και οι συνεργάτες της βοήθησαναποφασιστικά σε κάποια γυρίσματα) και MASSIVE PRODUCTIONS (παρείχε το studioμοντάζ, το post production και όλη την ηχητική επεξεργασία της ταινίας).
Με τη βοήθεια όλων αυτών και πλαισιωμένοι από καλούς φίλους και συνεργάτες,ξεκινήσαμε τα γυρίσματα στις 30 Ιουλίου 2007 ....
Ποια ήταν τα αισθήματα σου από το βιβλίο ;
Ξαφνικά βρέθηκα μπροστά στην αφήγηση ενός κρητικού έπους, με πολύ ευρύτερες όμωςδιαστάσεις, με πανανθρώπινα και διαχρονικά στοιχεία. Κι εδώ, ζητώνταςπροκαταβολικά συγγνώμη από τους ομιλητές καθώς δεν έχω πρόθεση να σφετεριστώ τα
γραπτά τους (απλά αυτοί τα είπαν πολύ καλλίτερα), προκειμένου να εκφράσω τασυναισθήματα μου από την ανάγνωση τού βιβλίου, θα χρειαστεί να δανειστώ κάποιααποσπάσματα από τις ομιλίες που ακούστηκαν όταν παρουσιαζόταν το βιβλίο του
Νίκου και της Αργυρώς.
Η Ι. Παπαθανασίου πολύ εύστοχα σημειώνει : Το βιβλίο ΑΛΛΟΣ ΔΡΟΜΟΣ ΔΕΝ ΥΠΗΡΧΕ,δεν αποτιμά την πορεία της Αριστεράς, δεν εστιάζει σε προβλήματα και λάθη, δεναποδίδει ευθύνες και δεν αναζητά ενόχους. Ασχολείται με τον άνθρωπο, στιςμεγάλες και στις μικρές του στιγμές, ασχολείται με συναισθή-ματα και ανθρώπινεςσχέσεις.
Πραγματεύεται, το αίσθημα καθήκοντος, το χρέος και την κομματικότητα.Καθρεφτίζει τη σχέση των "ηρώων" του, με τη φύση και τον τόπο, την Κρήτη, σεόλες τις μεταλλάξεις της. Αναζητά τη σχέση των ανθρώπων με την ίδια την ιστορίατους.
Και ο Γ. Μαργαρίτης συμπληρώνει : Δεν υπάρχει σε αυτό η επίμονη αναζήτη-σηενόχων, προσωπικών ή απρόσωπων ευθυνών, δεν υπάρχει μετάθεση της ευθύνης σεπρόσωπα, σε συνωμοσίες, σε μεγάλους, στην κακιά στιγμή. Έτσι ήταν ο κόσμος, έτσι
ήταν η ιστορία, μέσα σε αυτά οι άνθρωποι έδρασαν, με άξονα τις δικές τουςπεποιθήσεις, το δικό τους αίσθημα ευθύνης, τη δική τους απόφαση. Έδρασαν ωςδημοκράτες, ως αριστεροί, ως πολίτες....
και ο ίδιος, λίγο παρακάτω : ..δεν μετανιώνουν, δεν μεμψιμοιρούν, δεν αιτιώ-νταιτους άλλους. Βρέθηκαν στο μάτι του κυκλώνα. Πλήρωσαν το τίμημα της επιλογήςτους. Δεν παραπονιούνται. Δέχτηκαν με εγκαρτέρηση και αξιοπρέπεια τις σκληρέςσυνέπειες, την αχαριστία, την αδικία.
Τα παραπάνω αποσπάσματα είναι πολύ κοντά και στην αίσθηση που άφησε και σε εμένατο βιβλίο.
Πολλά βιβλία τα βρίσκουμε ενδιαφέροντα. Ποιο ήταν εκείνο το χαρακτηριστικό πουσε συνεπήρε, από το βιβλίο του Νίκου και της Αργυρώ, για να ξεκινήσει ηπεριπέτεια της ταινίας;
Οι "ήρωες" του διαλέγουν και ζουν σε μια οριακή κατάσταση. Και αυτές οι οριακέςκαταστάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης, πάντα κέντριζαν το ενδιαφέρον μου. Είναικαταστάσεις που ο άλλος μπορεί να βιώσει συγκλονιστικές εμπειρίες, είναι ίσως η
μόνη πραγματικά δυνατότητα "ελευθερίας" που μας έχει δοθεί. Σε αυτές μεριμνάςκαι διαπραγματεύ-εσαι με την ουσία της ζωής και όχι με την επιβίωση.
Μετά θυμήθηκα την εικόνα που σαν παιδί σχημάτιζα για τους αριστε-ρούς, καθώςμεγάλωνα και δούλευα στην ταβέρνα του πατέρα μου, στο παλιό λιμάνι των Χανίων,τις δεκαετίες του ?50 και του ?60. Μιλώ για απλούς, κυνηγημένους, αγωνιστές που
δε νομίζω μετά να εξαργύρωσαν τις επιλογές τους. Αναπολώ τη θωριά τους και μουέρχονται λέξεις όπως : μετρημένοι, έντιμοι, ανιδιοτελείς, σοφοί γέροντες ....Εύρισκαν δικαίωση στις αξίες που πίστευαν και υπηρετούσαν με αυταπάρνηση και
συνέπεια, πέρα από το ατομικό τους συμφέρον ή και πάνω από την ίδια τους τη ζωήκάποιες φορές. Μετά, τις μορφές αυτές τις έχασα ... Τα ώριμα χρόνια, η υποψίαγια την ανθρώπινη συμπεριφορά και τα κίνητρα της, φώλιασαν βαθειά μέσα μου.
Όμως, διαβάζοντας το βιβλίο, ξαναθυμήθηκα αυτούς τους ανθρώπους. Ιδιαίτερα ότανγινόταν αναφορά στη βοήθεια και την προσφορά των "αφανών" ηρώων αυτής τηςιστορίας, γιατί αν θέλετε οι "πρωταγωνιστές" είχαν πάρει το δρόμο τους και ήταν
αποφασισμένοι. Ένοιωθα σαν η ταινία να γινόταν στη μνήμη τους. Σαν να ήθελα νατους ξαναβρώ. Είχα ανάγκη ίσως να αποδείξω στον εαυτό μου ότι η ανάμνησή τουςδεν ήταν μόνο μια παιδική, ρομαντική, εξιδανίκευση ...
Από το βιβλίο στην ταινία…
Το βιβλίο αναφέρεται σε μια μεγάλη χρονική περίοδο και σε πολλά θέματα πουδύσκολα θα μπορούσαν να περιληφθούν σε μια μόνο ταινία. Από την αρχή λοιπόν, μετους συνεργάτες μου, επιλέξαμε να ασχοληθούμε μόνο με την περίοδο που οι
επικηρυγμένοι αντάρτες κρύβονταν στο Ν. Χανίων και μέχρι την αναχώρηση των 6 απότην Ελλάδα. Η συνέχεια της ιστορίας τους αναφέρεται μόνο επιγραμματικά στηνταινία …
Επίσης, από αυτήν την περίοδο (περίπου 1948 έως 1962) ασχολούμαστε μόνο με τα 6πρόσωπα που έφυγαν το 1962. Και από αυτά τα 6 πρόσωπα έχουμε ως βάση κυρίως τιςμαρτυρίες των 3 από αυτούς που ζουν (Νίκος & Αργυρώ Κοκοβλή και Γιάννης
Λιονάκης). Οι υπόλοιποι 3 (Παγώνα Κοκοβλή Λιονάκη, Σταμάτης Μαριόλης και ΚωστήςΛιονάκης) αναφέρονται ακροθιγώς …
Αυτές ήταν εξ αρχής βασικές επιλογές τις οποίες καλό θα είναι να ξέρει εκ τωνπροτέρων ο θεατής. Η ταινία μας δεν κάνει ιστορία και δεν είναι μια εκτενήςαναφορά του τι έγινε εκείνα τα χρόνια στο Ν. Χανίων ούτε όλων των προσώπων που
έδρασαν εκείνα τα χρόνια. Χοντρικά, ως αφηγηματική βάση έχουμε την ιστορία των 6αυτών προσώπων, και μέσα από αυτήν προκύπτουν οι όποιες γενικεύσεις ….
Δεν ήταν θέμα λογοκρισίας ή αποκλεισμών. Όμως δεν είμαστε ούτε ιστορικοί, ούτεερευνητές. Κάνουμε ταινίες, δηλαδή πρωτίστως αφηγού-μαστε ιστορίες. Έτσι, με ταδεδομένα που είχαμε, τους 3 ζωντανούς αντάρτες, νομίζουμε πως ήταν η καλύτερηεπιλογή για το θέμα και είδος του ντοκιμαντέρ που μας ενδιέφερε : η ανθρώπινηπλευρά όλης αυτής της ιστορίας, τα διαχρονικά της στοιχεία και οι ζωντανέςμαρτυρίες από πρώτο χέρι.
Μετά ξεκίνησε η παρατεταμένη έρευνα και η γνωριμία με τα πρόσωπα που αναφερότανστο βιβλίο. Κάπου εδώ ευτύχησα να γνωρίσω και τον Γιάννη Λιονάκη, το τρίτοεπιζών πρόσωπο από τους 6 επικηρυγμένους αντάρτες. Ακμαίος, κραταιός, 87ετών
τότε, αξιοπρεπής, κύριος, και με απίστευτη μνήμη …. Τις φορές που προσπάθησα ναελέγξω τα στοιχεία που μου έδινε (με την προσδοκία πως δεν μπορεί να τα θυμάταιόλα) στο τέλος του έβγαζα πάντα το καπέλο…. .
Όσο προχωρούσε η έρευνα αλλά και τα γυρίσματα μετά, μια χιονοστιβάδα στοιχείωνκαι γεγονότων μας επιβεβαίωνε ότι παρά τον πλούτο των στοιχείων που περιέχονταιστο βιβλίο, πολλά είναι ακόμα τελείως άγνωστα. Η γνωστή φράση πως την ιστορία τη
γράφουν οι νικητές, κάπως τροποποιημένη εδώ, φαινόταν κι εδώ να μας κλείνει τομάτι. Και βέβαια δεν μπορούσα να κατηγορήσω το Νίκο και την Αργυρώ πως δενέγραψαν πιο εκτεταμένα και την ιστορία των υπολοίπων .... Πολλά πράγματα ίσως
και να τα αγνοούσαν ...
Όποιος πρόλαβε να γράψει και να ορίσει, αυτός κατά κανόνα είχε καταχωρηθεί ωςΙστορία. Όλη οι Ελλάδα, ήξερε ή είχε ακούσει μόνο για τους 2 αντάρτες πουκρύβονταν 30 χρόνια στα Λευκά Οροί (Τζομπανά-κης, Μπλαζάκης) ... Πάντα σχεδόν
έπρεπε να εξηγώ στους φίλους που με ρωτούσαν ότι υπήρχαν και άλλοι που κρύβοντανκαθώς και γιατί παρέμενε άγνωστη η ιστορία τους ..
Άλλη μια ιστορία για τον εμφύλιο ... ;
Οι συνέπειες του Εμφυλίου καθόρισαν για πολλά χρόνια την ιστορία του τόπου μας,και ίσως δεν έχουμε ακόμα ξεμπερδέψει. Όμως δεν κάναμε άλλη μια ιστορία για τονΕμφύλιο. Παρόλο που το υλικό που συγκεντρώ-σαμε, 60ώρες περίπου, περιέχει πολλές
μαρτυρίες για εκείνη την περίο-δο, το θέμα μας δεν είναι ο Εμφύλιος. Είναι ηιστορία κάποιων ανθρώπων που ο καθένας χωριστά και με το χαρακτήρα του, σεαπίστευτες για τα σημερινά δεδομένα συνθήκες, έδωσαν έναν αγώνα αξιοπρέπειας,
ένα παράδειγμα στάσης ζωής, με πολλούς κλυδωνισμούς, απογοητεύσεις καιδιαψεύσεις και όμως δεν είναι ηττημένοι. Δεν ξέρω αν είναι νικητές ή πωςαισθάνονται οι ίδιοι για τη ζωή τους, όμως στα μάτια μου τους βλέπω να περπατούνόρθιοι.
Η ταινία δεν αποτελεί αγιογραφία ή ηρωποίηση κάποιων ανθρώπων, άλλωστε δεν μεεκφράζουν και δεν πιστεύω σε τέτοιες προσεγγίσεις. Η ζωή είναι απίστευταγοητευτική και συναρπαστική στην καθημερινότητά της, με ανθρώπινους ανθρώπους,
με σάρκα, οστά, και χιλιάδες ίσως αντιφάσεις, αλλά και ωραίους.
Στην ταινία (δανείζομαι πάλι απόσπασμα ομιλητή), παρακολουθούμε το "θαύμα" τήςαντοχής των τσακισμένων υπολειμμάτων του Δημοκρατικού Στρατού και την αυτοθυσίατων απλών ανθρώπων που τους έκρυβαν τόσα χρόνια. "Πρωταγωνιστές" και "αφανείς"
αυτής της ιστορίας, εξίσου φωτεινοί και δυσεύρετοι, πέρα από ιδεολογίες,ενσαρκώνουν κάτι πολύ σημαντικό : βαθιά προσήλωση στον ίδιο τον άνθρωπο και στηναξιοπρέπειά του. Και αυτό είναι το θέμα της ταινίας ....
Ποια είναι η κεντρική ιδέα προσέγγισης της ιστορίας ;
Αυτοί οι άνθρωποι, το είπαμε και παραπάνω, είναι η ενσάρκωση, τα σύμβολα, ενόςαγώνα που για να ξεπεράσει αυτές τις απίστευτες δυσκολίες, δεν φτάνει μονάχα ηπίστη σε κάποια ιδεολογία, όσο ανώτερη κι αν είναι. Δεν επαρκεί. Απαιτείται κάτι
πολύ περισσότερο : μια βαθιά εντιμότητα. Μια προσήλωση στον ίδιο τον άνθρωπο καιστις αξίες που αντιπροσωπεύει. Πώς αλλιώς να αντέξεις να ζεις μέσα στις σπηλιές,σε βόθρους, κάτω από χιονοθύελλες, γυμνός, πεινασμένος, ξυπόλυτος, όταν τόσο
εύκολα – με ένα παρών που θα έλεγες και με μια δήλωση μετάνοιας – μπορούσες νααπαλλαγείς από όλα αυτά. Κι αυτή η έντιμη στάση που είναι και η μοναδική τουςαναγνώριση, αποτελεί και την κεντρική ιδέα προσέγγισης της ιστορίας μας.
Τι είναι αυτό που κάνει κάποιους ανθρώπους να μπουν σε όλη αυτή την περιπέτεια,να αντέξουν, να μην το μετανιώσουν και ακόμη και σήμερα να προχωράνε με ψηλά τοκεφάλι. Επιλέγω πάλι κάποια αποσπάσματα, που ακούστηκαν όταν παρουσια-ζόταν τοβιβλίο του Νίκου και της Αργυρώς.
Ένας ομιλητής διερωτάται : " ... πώς άντεξαν αυτά τα ανείπωτα βάσανα,κυνηγημένοι σαν τα’ αγρίμια από πολυάριθμους πάνοπλους και φανατισμένουςκυνηγούς, μέσα στις σπηλιές των βουνών και της θάλασσας, στους στάβλους, στους
βόθρους, σε κρύπτες κάτω από τα θεμέλια των σπιτιών, νηστικοί και διψασμένοι,γυμνοί και ξυπόλυτοι, παγωμένοι και άρρωστοι ;
Πώς άντεξαν να θυσιάσουν τη νιότη τους, την καριέρα τους, τη ζωή τους, νανιώθουν τις οικογένειες τους να αγωνιούν, να κινδυνεύουν κάθε στιγμή, νασέρνονται στις φυλακές και στις εξορίες ;
Πώς άντεξαν να χάνουν τους συντρόφους τους και που βρήκαν το κουράγιο ναδημιουργούν παράνομες οργανώσεις και να εκδίδουν παράνομα έντυπα, ενώ ο αγώναςείχε χαθεί μετά την ήττα ; ?
Για να ξεδιαλύνει τα ερωτήματα καταφεύγει στα γραπτά τους :
" ... Δούλευα 15 ώρες με άδειο στομάχι (γράφει ο Νίκος). Η πίστη ότι παλεύουμεγια μια κοινωνική αλλαγή, για να ζουν όλοι καλά και χωρίς άγχος, μας έκανε νααδιαφορούμε για τις όποιες ταλαιπωρίες. Δεν πρέπει να αρνηθώ τη συμβολή μου στον
αγώνα για μια καλλίτερη κοινωνία. Θέλω να ‘μαι με τους αδικημένους"
" Απόλυτη προτεραιότητα έχει ο αγώνας (γράφει η Αργυρώ). Είχαμε επίγνωση ότιενταχθήκαμε για να υπηρετήσουμε ιδέες. Τα προσωπικά μας συναισθήματα τα κρύβαμεστο βάθος της ψυχής μας και περιμέναμε να τα εκδηλώσουμε, όταν τελειώσει ο
αγώνας. Ξεχνούσαμε ότι είμαστε διαφορετικού φύλου ακόμα και όταν ξαπλώναμε κάτωαπό την ίδια κουβέρτα κι εσμίγαμε τις πλάτες μας, για να μην ξυλιάσουμε από τηνπαγωνιά. ... . Η αγωνιστική έξαρση και η κομματική σύσταση ως "νόμος", επέβαλαν
αυτοπεριορισμό. "
" Θα συνεχίσομε να παλεύουμε όχι για έναν ανύπαρκτο σοσιαλισμό, αλλά για τηνκοινωνία που ονειρευτήκαμε ... Άλλος δρόμος δεν υπάρχει. " αποφασίζει η Αργυρώ.
" Κέρδισα. Έχω την ικανοποίηση ότι αγωνίστηκα για να ζουν οι άνθρωποι μεελευθερία και δικαιοσύνη. Δεν μένει άλλος δρόμος και ο άνθρωπος θα τον βρει "γράφει ο Νίκος. Και ο ίδιος (Νίκος) συμπληρώνει αλλού "... κάποιοι μας έλεγαν :
μέχρι πότε θα αντέξετε ; παραδοθείτε και να σωθείτε ... Δεν τους ακούσαμε καιδεν μετανιώσαμε γι’ αυτό. Χιλιάδες Έλληνες έβαλαν υποθήκη τα νιάτα τους, τη ζωήτους, στην προοπτική μιας κοινωνίας με ειρήνη, δικαιοσύνη, αλληλεγγύη, ανθρωπιά
.... και μπορεί το όραμα μας να παραμένει όραμα. Ωστόσο μια τέτοια κοινωνίαείναι όχι μόνο εφικτή αλλά και αναγκαία .. "
" Μέσα σε αυτές τις απάνθρωπες συνθήκες ο άνθρωπος δεν νοιώθει μόνο τη φυσικήτου ανημποριά. Νιώθει και τη δύναμη της ζωής " συμπληρώνει ο ομιλητής Τ.Μπανιάς. Τι ήταν αυτό που σε δυσκόλεψε περισσότερο στη διαχείριση της ιστορίας ;
Να έχουμε μια δίκαιη και έντιμη στάση απέναντι στα γεγονότα και στα πρόσωπα τηςιστορίας μας. Τουλάχιστον συνειδητά, αυτή ήταν η πρόθε-ση και η μεγάλη μαςέγνοια. Διάβασα αρκετά για εκείνη την εποχή. Το βιβλίο των Τζομπανάκη-Μπλαζάκη,
τα βιβλία του Μανούσακα όπως και ένα τελευταίο, λιγότερο ίσως γνωστό βιβλίο, τοΣΙΛΑΝΣ ΣΙΛΒΟΥΠΛΕ της Μαρινέλας Βλαχάκη. Διάβασα επίσης διάφορα άρθρα καικουβέντιασα με πολλούς για αυτή την ταραγμένη και πολύ δύσκολη περίοδο. Θυμάμαι
το Νίκο να μιλάμε για την περίοδο μετά τη μάχη της Σαμαριάς και να μου λέει "...μέσα στο βιβλίο, όπως και κάθε φορά άλλωστε, λέμε την αλήθεια που μπορεί ναειπωθεί ... ". Προσπάθησα να βάλω τον εαυτό μου στη θέση τους. Πολύ δύσκολοι
καιροί, μεγάλες δοκιμασίες ... Ελπίζω η ταινία κάτι να συνεισφέρει στηνκατανόηση εκείνης της περιόδου και να είναι μια αρχή. Υπάρχουν ακόμα πολλά ναειπωθούν. Μια ολόκληρη περιοχή έζησε πολλά χρόνια στη σιωπή. Με ένα κόσμο που
δεν μίλαγε και πολύ. Μεγάλο το βάρος της σιωπής και οι εντάσεις που επωάζει.
Άραγε ενδιαφέρει μια ιστορία του ελληνικού εμφυλίου τα σημερινά παιδιά ; Και ανναι γιατί ;
Μα για όλα αυτά τα ανθρώπινα και διαχρονικά στοιχεία που αναφέραμε και πιστεύωπως η ταινία τα περιέχει. Είπαμε και παραπάνω, η ταινία δεν είναι μια ακόμαιστορία του ελληνικού Εμφυλίου.
Όσο κι αν η ιστορία αυτών των ανθρώπων μπορεί να φαίνεται σαν ένα γοητευτικόπαραμύθι στα σημερινά παιδιά, καθώς τούς είναι σχεδόν αδύνατο, 50 μόλις χρόνιαμετά, να συλλάβουν το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο που διαδραματίζεται η
ιστορία, οι ιδέες και τα κίνητρα αυτών των ανθρώπων πάντα θα βρίσκουν γόνιμοέδαφος και πρόθυμους αποδέκτες στη νεανική ψυχή.
Ο Γ. Μαργαρίτης επισημαίνει στην ομιλία του : "... μας ξενίζει αυτό σήμερα, όπουπολλοί από εμάς έχουν συνηθίσει να αντιμετωπίζουν τα γεγονότα μόνο στην οθόνητης τηλεόρασής τους και δύσκολα αντιλαμβάνονται έννοιες όπως η συμμετοχή και
καταστάσεις όπου οι επιλογές και οι αποφάσεις των ανθρώπων ρυθμίζουν όχι μόνο τηδική τους μοίρα, αλλά επηρεάζουν και τις γενικότερες εξελίξεις, το ιστορικόπροσκήνιο αν προτιμάτε. .. "
Ενώ ο Ε. Καψωμένος παρατηρεί : " ... το έργο αυτό έρχεται να μας θυμίσει ότι ομόνος βέβαιος τρόπος να σώσεις τις αξίες του πολιτισμού σου, είναι να είσαι κάθεστιγμή έτοιμος να πεθάνεις γι’ αυτές. "
Νομίζω πως το ερώτημα και η αγωνία σας, όσον αφορά τα ενδιαφέ-ροντα τωνσημερινών παιδιών, μετά και τις εκπλήξεις που επεφύλαξε για όλους μας, ηπρόσφατη νεανική εξέγερση στη χώρα μας, μάλλον ατονούν. Ίσως τέτοιες ιστορίες να
τους ενδιαφέρουν πολύ περισσότερο από ό,σο νομίζαμε. Όχι όλους βέβαια, αλλάπάντα έτσι δεν ήταν ; Όλη η ταινία, όπως και το βιβλίο, αναδεικνύουν μιαδιαχρονική ανθρώπινη αξία, ένα συμβολισμό αλληλεγγύης και ανιδιοτελούςπροσφοράς. Μπορούν αυτά να γίνουν σημερινά βιώματα ;
Γιατί όχι ; Στην ταινία ακούμε για τη σημαντική βοήθεια που έλαβαν οι διωκόμενοιαπό ανθρώπους που ιδεολογικά ανήκαν στην αντίπαλη παράταξη, από δεξιούς, τότεπου τα όρια αυτών των χαρακτηρισμών ήταν πολύ πιο σαφή και κόστιζαν. Ποια ήταν
τα κριτήρια και τι καθόρισε τελικά τις πράξεις αυτών των ανθρώπων ; Όσο κι ανβάλεις τα κίνητρα τους στο μικροσκόπιο των κριτηρίων της εποχής μας, δύσκολα θαπαρακάμψεις μια φλόγα ανθρωπιάς που είναι εκεί στο βάθος και φωτίζει όλη τη
σκηνή. Μια φλόγα που φωτίζει ανθρώπους και όχι ιδεολογίες.
Από την αρχή μέχρι το τέλος της δημιουργίας της ταινίας υπάρ-χουν καταστάσειςπου σου έχουν αποτυπωθεί με ένταση ;
Η επίσκεψη με το Γιάννη Λιονάκη στις σπηλιές του Αποκόρωνα. Μέχρι τότε άκουγαεντυπωσιασμένος τις ιστορίες του, αλλά μέσα μου διαρκώς έλεγα πως δεν είναιδυνατόν να έγιναν αυτά τα πράγματα. Μετά τις σπηλιές, τα ντοκουμέντα που είδαμε
με τα μάτια μας και κυρίως τα πάθος και την αγωνία του Γιάννη να μας τα δείξειόλα αυτά (εκεί ήταν σχεδόν όλη του η ζωή, και ήταν πλέον ο μοναδικός επιζώνμάρτυρας) υποκλίθηκα στην ειλικρίνεια και στην εντιμότητα του. Κουβαλούσε ένα
μεγάλο φορτίο και σιγά, σιγά μας το παρέδιδε. Αν δει κανείς το πρωτότυπο υλικόθα ακούσει όλο το συνεργείο να τον εκλιπαρεί " ... μη κ. Γιάννη, μην ανεβαίνειςπάνω, φτάνει ... ". Ήταν πολύ επικίνδυνο το ανέβασμα και ο Γιάννης ήταν 87χρονών
.... Όμως αποδείχτηκε πολύ νεότερος απ΄ όλους μας. Το βράδυ που το ξανασκεφτόμουν έβλεπα πως επέμενε για το αυτονόητο ...
Η ομολογία κάποια στιγμή του Νίκου Κοκοβλή, " μέσα στο βιβλίο γράψαμε ό,ση αλήθεια μπορούσε να ειπωθεί κάθε φορά ". Δεν ήταν ομολογία ενοχής, ήταν ησκιαγράφηση βήμα, βήμα των τρομακτικά δύσκολων καταστάσεων που είχαν βρεθεί οι
εναπομείναντες αντάρτες και των επώδυνων αποφάσεων που είχαν παρθεί ...
Είχαν προηγηθεί επίμονες ερωτήσεις μου για κάποιες εξαιρετικά δύσκολες περιόδουςτου αντάρτικου, μετά τη μάχη της Σαμαριάς και πριν τη συνέλευση των ανταρτώνστις Χώσες, το 48. Σε γεγονότα που αναφέρουν και οι ίδιοι στο βιβλίο τους και σε
αντιπαράθεση με τα γραφτά του Μανούσακα. Δεν ήμουν ανακριτής, ούτε εισαγγελέας,άλλωστε ηθικά δεν αναγνωρίζω στον εαυτό μου καμιά τέτοια ιδιότητα. Μιλούσαμεσπλαχνικά και ανθρώπινα, μήπως και μπορούσα να καταλάβω κάποια πράγματα ....
Τα πάμπολλα κολακευτικότατα σχόλια που άκουγα από παντού για τον ΚυριάκοΣτρατηγάκη. Θα ήθελα πολύ να έχω γνωρίσει αυτόν τον άνθρωπο, αλλά δεν πρόλαβα.Οι πράξεις του Κυριάκου και της γυναίκας του Γεωργίας ήταν για εμένα εξ ίσου
μεγαλειώδεις με αυτές των ανταρτών που έκρυβε. Ρωτούσα συνέχεια για αυτόν.Τελικά ένας ανηψιός του από την Αμερική με το γιο του, ο Σπύρος και ο ΓιώργοςΒουτετάκης, πολύ ευγενείς και πρόθυμοι άνθρωποι, μου έστειλαν κάποιαοικογενειακά video που είχαν τραβήξει, όταν ερχόταν για επίσκεψη στις Πλακούρες,τη δεκαετία του ?80 και του ?90. Εκεί είδα τον Κυριάκο και άκουσα τη φωνή του.Για μέρες προσπαθούσα να βρω σεναριακές λύσεις για να τον συμπεριλάβω στηνταινία. Κάποια πράγματα κατάφερα. Όμως είναι λίγα για το μέγεθος αυτών τωνανθρώπων. Η παρατήρηση αυτή ισχύει και για τους άλλους 3 της ομάδας, που δεν
ζουν πια. Τον Σταμάτη Μαρίολη, την Παγώνα Κοκοβλή Λιονάκη (που δούλεψε ωςγιατρός στα Χανιά όταν επέστρεψαν) και τον Κωστή Λιονάκη. Καμιά μαρτυρία, ακόμακαι των ίδιων των συντρόφων τους, δεν αναπλήρωνε την έλλειψη της φυσικής τους
παρουσίας. Τέτοια ήταν η πάστα αυτών των ανθρώπων ... Εδώ σταματώ, γιατί ταπεριστατικά αυτά δεν έχουν τελειωμό και γιατί, όπως είπε και ο Νίκος, λες αυτάπου μπορείς να πεις κάθε φορά.
Ποια είναι τα σχέδια σου για την ταινία ;
Κατ΄αρχήν υπάρχουν 2 version της ταινίας. Μια των 87min που θα κινηθεί κυρίωςστα φεστιβάλ και σε αίθουσες και μία τηλεοπτική των 54min όπως ήταν η συμβατικήμας υποχρέωση απέναντι στο Ε.Κ.Κ. και στην ΕΡΤ, και θα προβληθεί από την ΕΡΤ.
Όλα θα ξεκινήσουν επίσημα το Μάρτιο, με τη συμμετοχή της μεγάλης version των87min στο ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, "ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΟΥ 21ΟΥ ΑΙΩΝΑ", τοεπίσημο ελληνικό φεστιβάλ ντοκιμαντέρ.
Όμως κάτι βαθειά μέσα μου λέει πως η ταινία αυτή δεν έχει τελειώσει. Ήταν μόνο ηαρχή. Έχουν μείνει πολλές εκκρεμότητες και πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία γιαεκείνη την περίοδο. Εύχομαι να μπορέσω να συνεχίσω και βεβαίως να προλάβω κάποια
πράγματα. Τα πράγματα διαμορφώνονται μέσα μου και δεν θέλω να πω περισσότερατώρα.
Εν όψει της προβολής της ταινίας υπάρχει κάτι που σε κρατά σε αγωνία ;
Ναι. Πως θα φανεί η ταινία στους πρωταγωνιστές της, και αν ήμουν τελικά δίκαιοςαπέναντι στους ανθρώπους και τα γεγονότα. Αυτά σκεφτόμουν.
Όμως, όταν τελείωνα το μοντάζ, διάβασα στην εισήγηση του Γιάννη Σακελλαράκη γιατο βιβλίο της Ρέας Γαλανάκη ΑΜΙΛΗΤΑ ΒΑΘΙΑ ΝΕΡΑ την παρακάτω αποστροφή : ?...¨όμως ζήλεψα τη Ρέα Γαλανάκη, όπως κατά καιρούς και άλλους φίλους λογοτέχνες
και καλλιτέχνες, γι αυτό το κάτι τής τέχνης, που δίνει ξαφνικά μια μαγική ζωήστα πράγματα, στα γεγονότα και στους ανθρώπους, μια άλλη αυτόνομη ζωή, πιοαληθινή και από την πραγματική, κάτι που ακόμη και η ενδελεχέστερη επιστημονική
έρευνα δεν κατάφερε ούτε καν να ονειρευθεί .. ?.
Ένοιωσα, πως ακόμα και στο ντοκιμαντέρ, τα πρόσωπα πλάθονται αυτόνομα, γίνονταιάλλα από αυτά που η καθημερινή μέριμνα, με τις μικρότητες και τα μεγαλεία της,μας επιτρέπει να δούμε. Γίνονται ίσως μυθιστορηματικά πρόσωπα, αντάξια των
συναισθημάτων και της γοητείας που εξάσκησαν στο δημιουργό. Έτσι ένοιωσα πιοήσυχος με το τελικό αποτέλεσμα. Δεν ξέρω αν ήμουν δίκαιος όμως ήμουν σίγουραγοητευμένος από τους "ήρωές μου". Και αυτή τη γοητεία προσπάθησα να μεταφέρω
στην ταινία. Και θα χαρώ αν γοητεύσουν και τους θεατές.
Τελικά άλλος δρόμος δεν υπήρχε ;
Το καλοκαίρι, καθώς κολυμπούσαμε με το γιο μου (9ετών τότε) κι ένα φίλο του (14)στον Κλαδισό, τους ακούω να κουβεντιάζουν για την ταινία του μπαμπά. Δεν νομίζωνα ήξεραν πολλά για το περιεχόμενο εκτός ίσως από το ότι είχε να κάνει με
αντάρτες. Ο φίλος ρωτούσε για τον τίτλο της. ΑΛΛΟΣ ΔΡΟΜΟΣ ΔΕΝ ΥΠΗΡΧΕ του απαντάο δικός μου. Ο φίλος το σκέπτεται λίγο και αντιπροτείνει με χιούμορ : ΤΟ ΚΑΛΟ ΤΟΠΑΛΙΚΑΡΙ ΞΕΡΕΙ ΚΙ ΑΛΛΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ, έτσι θα μπορούσε να τη λένε. Όταν συνέρχομαι
από το σοκ της παιδικής ιεροσυλίας (έτσι ένοιωσα αρχικά) η ευρηματικότητα τουςέχει προχωρήσει και σε τρίτη εκδοχή τίτλου : ΓΑΜΩ ΤΟ, ΠΕΣΑΜΕ ΣΕ ΑΔΙΕΞΟΔΟ.
Ξαφνικά, ενώ ετοιμαζόμουν να θυμώσω μέσα μου, όλα γίνονται πολύ φωτεινά. Ταπαιδιά παίζοντας, και εν αγνοία τους, είχαν σκιαγραφήσει χοντρικά την πορεία τηςελληνικής κοινωνίας μετά τον εμφύλιο. Την ώρα που για κάποιους ανθρώπους ΔΕΝ
ΥΠΗΡΧΕ ΑΛΛΟΣ ΔΡΟΜΟΣ από τις εξορίες, τα ξερονήσια και το θάνατο κάποιοι άλλοικαταλάμβαναν αξιοζήλευτες θέσεις στο κενό που δημιουργούταν, έφτιαχναν τεράστιεςπεριουσίες ή απλά γύρευαν τη δουλειά τους. Ο τρίτος τίτλος ερχόταν κουτί με την
κατάληξη αυτής της ιστορίας. Το σήμερα και τα αδιέξοδα του : οικονομικά, ηθικά,αξιακά, φαντασιακά ... Το απόγευμα πήγα στο Νίκο και την Αργυρώ, αφηγήθηκα τοπειστατικό και τους μετέφερα τις προτάσεις των πιτσιρικάδων. Ο Νίκος, έσκασε στα
γέλια ....
Συνέντευξη στην Μηνιαία Χανιώτικη Εφημερίδα "Πυξίδα της Πόλης"