Ο Νικηφόρος Λύτρας είναι ο εισηγητής της ηθογραφικής ζωγραφικής στην Ελλάδα. Θεωρείται μια από τις πιο σημαντικές καλλιτεχνικές φυσιογνωμίες της εποχής του χάρη στο έργο του αλλά και στις πολιτιστικές δραστηριότητές του.
Ο Νικηφόρος Λύτρας γεννήθηκε το 1832 στον Πύργο της Τήνου και ήταν γιος του μαρμαρογλύπτη Αντώνη και της Χρυσαυγής Λύτρα. Από πολύ μικρός έδειξε την κλίση του στη ζωγραφική και έτσι το 1850, σε ηλικία δεκαοκτώ ετών, βρέθηκε να σπουδάζει στο Σχολείο των Τεχνών στην Αθήνα, όπου είχε καθηγητές το Ραφαήλ Τσέκολι και το Λουδοβίκο Θείρσιο, από τον οποίο πήρε τις πρώτες καθοριστικές κατευθύνσεις.
Το 1852, ο Λύτρας κέρδισε το πρώτο βραβείο της Στοιχειώδους Γραφικής και τον επόμενο χρόνο, αν και δεν είχε ακόμη τελειώσει τη Σχολή, έγινε βοηθός του βαυαρού καθηγητή του συμμετέχοντας στην αγιογράφηση της Ρωσικής Εκκλησίας της Σωτήρας Λυκοδήμου.
{gallery}litra{/gallery}
Δέκα χρόνια αργότερα πήρε υποτροφία και συνέχισε τις σπουδές του στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου. Ο Νικηφόρος Λύτρας βρέθηκε στο Μόναχο σε μια εποχή που η γερμανική πρωτεύουσα αποτελούσε ένα από τα πιο δραστήρια πολιτιστικά κέντρα. Εκεί, χάρη και στις επιρροές που δέχτηκε από καθηγητές του, όπως για παράδειγμα το Schwintz και τον Piloty –έναν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του ιστορικού ρεαλισμού, ο Λύτρας γνώρισε σε βάθος τη γερμανική σχολή, τη βενετσιάνικη ζωγραφική του 16ου αιώνα και τη ζωγραφική των Κάτω Χωρών του 17ου αιώνα.
Έτσι στα πρώιμα έργα του και κυρίως σ’αυτά που είχαν μυθολογικό και ιστορικό περιεχόμενο, τα οποία έγιναν αμέσως μετά την επιστροφή του από το Μόναχο, είναι ευδιάκριτη η επιρροή που δέχτηκε από τη Σχολή του Μονάχου. Χαρακτηριστικό έργο αυτής της εποχής είναι η «Αντιγόνη μπροστά στο νεκρό Πολυνείκη», στο οποίο κυριαρχούν τα βαριά χρώματα και το κρύο φως ενώ τονίζονται ιδιαίτερα τα θεατρικά στοιχεία του θέματος. Αμέσως μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, ο Λύτρας διορίστηκε καθηγητής στην Ανώτατη Ζωγραφική στο Σχολείο των Τεχνών όπου συνέχισε να διδάσκει ως το 1904.
Εκεί προσπάθησε να εφαρμόσει ρηξικέλευθες διδακτικές μεθόδους, με αποτέλεσμα να έρθει αρκετές φορές σε σύγκρουση με τους εκάστοτε διευθυντές του Πολυτεχνείου. Μάλιστα το 1876 υπέβαλε την παραίτησή του αλλά επανήλθε στη θέση του, μετά από ενέργειες του υπουργείου Εσωτερικών. Άλλη μια σημαντική κρίση στις σχέσεις του με την Ανώτατη Ζωγραφική επήλθε όταν ο Λύτρας, δεν πειθάρχησε στη διαταγή του υπουργείου να δεχτεί μαθητές που δεν είχαν προβιβαστεί στις τάξεις του. Τότε ο ζωγράφος τιμωρήθηκε με προσωρινή παύση των καθηκόντων του, αλλά όλα τακτοποιήθηκαν, μετά από τη δημόσια καταγγελία μαθητών του οι οποίοι δήλωναν πρόθυμοι να συνεχίσουν τα μαθήματα με τον καθηγητή τους έστω και εκτός Σχολής.
Καθ’όλη τη διάρκεια που δίδασκε στη Σχολή, ο Λύτρας έκανε ταξίδια στο εξωτερικό, πότε στο Παρίσι και πότε στη Σμύρνη, στην Αίγυπτο, κ.ά., ενώ συμμετείχε στα σημαντικότερα εικαστικά δρώμενα της εποχής, αποσπώντας επαίνους και βραβεία. Παράλληλα,κατάφερε, με τη βοήθεια του διευθυντή της Σχολής, Γεράσιμου Μαυρογιάννη, να αυξήσει τα έτη διδασκαλίας της ζωγραφικής και της γλυπτικής, συστηματοποίησε τις υποτροφίες, επανέφερε το θεσμό των ετήσιων σπουδαστικών εκθέσεων και οργάνωσε την Πινακοθήκη.
Από το 1872 και μετά ο Λύτρας άρχισε να ασχολείται αποκλειστικά με την ηθογραφία, δημιουργώντας μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά του έργα, όπως τα «Κάλαντα» και το «Φίλημα». Στα «Κάλαντα» ο ζωγράφος απεικονίζει ένα ελληνικό έθιμο, χρησιμοποιώντας βαυαρικά στοιχεία συνδυασμένα με ελληνικούς συμβολισμούς. Ενώ στο «Φίλημα» κυριαρχούν τα γκρίζα και καφετί χρώματα, και το θέμα όσο απλό κι αν είναι, καταφέρνει, μέσω της υψηλής τέχνης του Λύτρα, να απεικονίσει τον ερωτισμό της σκηνής, το ρομαντισμό και τον αισθησιασμό της. Αλλά σημαντικά έργα του Λύτρα είναι το «Ψαριανό Μοιρολόι» το οποίο ο ζωγράφος άφησε ατέλειωτο ακολουθώντας την τεχνική του non finito, η «Επιστροφή από το Πανηγύρι της Πεντέλης», κ.ά.
Ο Λύτρας, εκτός από τα ηθογραφικά θέματα, ασχολήθηκε και με άλλες θεματικές κατηγορίες, όπως για παράδειγμα, με τις νεκρές φύσεις, τα γυμνά, προσωπογραφίες, κ.ά. Μια άλλη ομάδα έργων του, τα λεγόμενα «orientalisme» απεικονίζουν θέματα που μεταφέρουν το θεατή στο χώρο της Ανατολής.
Το 1904, ο Νικηφόρος Λύτρας προσβλήθηκε από λοίμωξη του αναπνευστικού, εξαιτίας των χημικών ουσιών των χρωμάτων, και πέθανε ύστερα από σύντομο χρονικό διάστημα σε ηλικία 72 ετών.