Η Ελλάδα του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα δεν αναπτύσσει με την ίδια ένταση τα χαρακτηριστικά που καθόρισαν την νεωτερικότητα στις χώρες της Δύσης. Τα προβλήματα ανάπτυξης που αντιμετώπιζε σε συνδυασμό με τις οικονομικές δυσκολίες και τα δυσμενή πολιτικά γεγονότα όπως η ήττα των Ελλήνων από τους Τούρκους στον πόλεμο του 1897,ο Διεθνής οικονομικός έλεγχος που ακολούθησε , οι Βαλκανικοί πόλεμοι καθώς και η μικρασιατική καταστροφή δημιούργησαν δύσκολες συνθήκες στην οικονομία και στον εκσυγχρονισμού του κράτους και της τέχνης.Οι ατομικές περιπτώσεις καλλιτεχνών που είχαν σπουδάσει ή είχαν ζήσει αρκετά χρόνια στο εξωτερικό, εισήγαγαν τις νεωτερικότητες της Δύσης στην Ελλάδα.
Ι. Νεοελληνική Ζωγραφική
Ι.α Η Κατάσταση στην Ελλάδα
Η Ελλάδα του τέλους 19ου αιώνα και των Αρχών του 20ου, προσπαθούσε να ακολουθήσει τις χώρες της Δύσης όσον αφορά την τέχνη και την γενικότερη ανάπτυξη και εκσυγχρονισμό. Οι παράμετροι που όρισαν το καινούριο, την νεωτερικότητα στα έργα τέχνης ήταν η ταχεία εκβιομηχάνιση και η εντατικοποιημένη αστικοποίηση.
Η διαφοροποίηση του θεματολογικού περιεχομένου των καλλιτεχνικών έργων και η εγκατάλειψη των μυθικοιστορικών , ηθογραφικών στοιχείων όριζαν το καινούριο ,το νεωτερικό στην τέχνη αλλά και στην πολιτική της περιόδου. Οι συνθήκες στην Ελλάδα όσον αφορά το εσωτερικό της οι ρυθμοί ανάπτυξης ήταν διαφορετικοί από τις υπόλοιπες δυτικές χώρες. Η Ελλάδα ξεκινούσε να κάνει τα βήματα προόδου για ένα καλύτερο αύριο ,ελεύθερη αλλά με ισχνή οικονομία και ασταθή πολιτική κατάσταση.Οι καλλιτέχνες δεν μπορούσαν να έχουν τα ίδια ερεθίσματα με τους καλλιτέχνες σε άλλες χώρες. Ακόμα και αυτοί που είχαν την δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με το νεωτερικό (μοντέρνο) δεν ήταν εύκολο να αναπτύξουν καλλιτεχνικά κινήματα.
Οι ατομικές προσπάθειες καλλιτεχνών όπως οΠαρθένης τάραζαν τα λιμνάζοντα νερά του ακαδημαϊσμού που μέχρι τότε επικρατούσε. Η ‘Ομάδα Τέχνη’ που ιδρύθηκε το 1917 ήταν μια ομαδική προσπάθεια κάποιων καλλιτεχνών να εκφράσουν το μοντέρνο στην Ελλάδα .Η κίνηση αυτή ένωσε καλλιτέχνες όπως τους ζωγράφους, Κωνσταντίνο Μαλέα, Νικόλαο Λύτρα και τον Γλύπτη Μιχάλη Τόμπρο.
Αποτέλεσαν την πιο ακραία έκφραση νεωτερικότητας μια και η ‘ομάδα ‘ ήταν πρωτόγνωρη για την χώρα.
Ο ατομικός χαρακτήρας της νεοελληνικής τέχνης εστίαζε περισσότερο στην μορφολογική ανανέωση και λιγότερο στην θεματολογία. Το μοντέρνο θα έπρεπε να είναι διαφοροποιημένο στις μέχρι τότε φόρμες .Οι συνήθεις ηθογραφικές και ακαδημαϊκές τεχνοτροπίες θα έπρεπε να υποχωρούν Η θεματολογική ανανέωση έπρεπε να ακολουθεί τα καινούρια πρότυπα και την αλλαγή μιας ολόκληρης εποχής.
Ι.β Η Νεωτερική περίοδος
Η νεωτερική Περίοδος στην Ελλάδα δεν εκφράστηκε με κινήματα και ομάδες παρά τις μεμονωμένες προσπάθειες καλιτεχνών.Οι ατομικές προσπάθειες καλλιτεχνών με διαφορετική αφετηρία και τεχνοτροπία είναι το κύριο χαρακτηριστικό της νεοελληνικής τέχνης. Η βιομηχανική ανάπτυξη ως δεσμά του ανθρώπου εκφράζεται μέσα από τον τολμηρό χρωματικό χαρακτήρα της σύνθεσης του Γύζη, και εντάσσεται στο καλλιτεχνικό κίνημα του συμβολισμού που ανθούσε στο τέλος του 19ου αιώνα .Το χρώμα αποκτά μια συμβολική διάσταση. Ο καλλιτέχνης βάζει τα ερωτήματα για την βιομηχανική επανάσταση και τον ρόλο του ανθρώπου μέσα σε αυτή την εξέλιξη.
Ο Κωνσταντίνος Μαλέας (1879-1928) συνδέει το χρώμα με την ανάγκη αναζήτησης μια νέας εικαστικής εκφραστικότητας. Ο Μαλέας επηρεασμένος από το κίνημα των συμβολιστών ,μια και ζούσε αρκετά χρόνια στο Παρίσι, μετέφερε την ενδιαφέρουσα αισθητική του στην νεοελληνική ζωγραφική . Για τους καλλιτέχνες με νεωτερικές ανησυχίες το ‘θέμα’ γίνεται αφορμή για να τονιστούν τα εκφραστικά χαρακτηριστικά του χρώματος, ώστε να υπογραμμιστεί η μορφολογική ανανέωση. Αυτή είναι η διαφορετική προσέγγιση του Νικόλαου Γύζη με τον Κωνσταντίνο Μαλέα.Τα θέματα από την Ανατολή υπογραμμίζουν για τον ίδιο την μορφολογική ανανέωση. Ο Μαλέας αντιτίθεται σε κάθε έμπνευση απο το παρελθόν και καλλιτεχνών με εθνοκεντρικές ανησυχίες.
Ο Νικόλαος Λύτρας (1883-1927) μεταφέρει πολλά νεωτερικά χαρακτηριστικά στην Ελλάδα λόγω των σπουδών του στο Μόναχο. Η ιδιαίτερη τεχνοτροπία σε σχέση με το χρώμα εισάγει στη Ελλάδα τον ουσιαστικό προβληματισμό του έργου τέχνης σε ένα μεταβαλλόμενο κόσμο μιας βιομηχανικής κοινωνίας,σε σχέση με το έργο τέχνης και την ένταξη του στην αγορά. Οι σκέψεις αυτές καθυστερημένα έρχονται στην Ελλάδα .
Η οικονομική κατάσταση στην χώρα δεν επιτρέπει ευρωπαϊκές ταχύτητες στην τέχνη. Οι ατομικές περιπτώσεις καλλιτεχνών είναι αυτές που προχωρούν τα πράγματα. Οι ακαδημαϊκοί ασκούν μια συντηρητική κριτική. Πρέπει να διατηρήσουν τον έλεγχο της αγοράς ώστε η αισθητική που θα επικρατήσει να είναι ελεγχόμενη.
Από την άλλη η επιφυλακτικότητα για το νεωτερικό είναι δεδομένη.Τα κινήματα στην Ελλάδα δεν δημιουργούν τάσεις αλλά ακολουθούν οι ατομικές περιπτώσεις καλλιτεχνών που εισάγουν τα νέα ρεύματα που κυκλοφορούν απο το εξωτερικό .
Ο Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης (1881-1955) ο οποίος συμμετέχει στην ‘ομάδα τέχνη’ τα έργα του έχουν μετά-ιμπρεσσιονιστικά στοιχεία ,σε μια εποχή που τα κινήματα αυτά ήταν σε παρακμή. Ο Κωνσταντίνος Παρθένης κατανοεί και εκφράζει μέσα από το έργο του πολλές νέες τάσεις από τον Ιμπρεσιονισμό μέχρι τον Κυβισμό. Οι δυσκολίες να προωθήσει το έργο του ήταν πολλές.Τον βοήθησε ο συσχετισμός του έργου του με τους φιλελευθέρους (Βενιζελισμός), και τον εκσυγχρονισμό του κράτους.Η ‘ομάδα τέχνη’ βρήκε υποστηριχτές στον κύκλο των φιλελευθέρων και στον ίδιο τον Βενιζέλο. Το νέο Ελληνικό κράτος δεν μπορούσε να εκφράζεται από τον ακαδημαϊσμό αλλά από τον εκσυγχρονισμό και ότι αυτό σήμαινε στην πολιτική και την τέχνη. Η κυβέρνηση Βενιζέλου διόρισε τον Παρθένη καθηγητή στη Σχολή των Καλών Τεχνών από την οποία και παραιτήθηκε μια και το έργο του εκεί ήταν δύσκολο και αντιμέτωπο με τον συντηρητισμό και τις διαμορφωμένες δομές της Σχολής.Πολλοί μαθητές του Παρθένη παρόλες τις δυσκολίες στη σχολή διέπρεψαν και έβαλαν την σφραγίδα τους σε αυτό που ονομάζουμε πρωτοπορία στην Ελλάδα. Ο Γιάννης Τσαρούχης, Ο Νίκος Εγγονόπουλος, Ο Διαμαντής Διαμαντόπουλος και άλλοι.
Υπήρχαν καλλιτέχνες που ανάλογα τις παραγγελίες διαφοροποιούσαν το προσωπικό στυλ. Οι περιπτώσεις των Μιχάλη Τόμπρο (1885-1959) και του ζωγράφου Γιώργου Μπουζιάνη.Ανάλογα αν οι παραγγελίες ήταν για δημόσιο χώρο ή για ιδιωτική έκθεση ακολουθούσαν διαφορετικές φόρμες.Ο Τόμπρος φιλοτεχνούσε έργα με ακαδημαϊκό χαρακτήρα σε δημόσιες παραγγελίες ενώ την ίδια περίοδο ασχολούνταν με μετακυβιστικές φόρμες.Η δημόσια προβολή του έργου σε ευρύ κοινό δεν έπρεπε να προκαλεί με την τεχνοτροπία του.Η περιθωριοποίηση του καλλιτέχνη ,που δεν ακολουθούσε την τρέχουσα αισθητική ήταν κάτι πολύ εύκολο. Ο Γιώργος Μπουζιάννης ακολουθώντας την καλλιτεχνική πορεία που είχε χαράξει στην Γερμανία με την παραμονή του από το (1906-1928) έβρισκε τεράστιες δυσκολίες να συναντήσει το κοινό. Το νεωτερικό έργο του εκτιμήθηκε από ορισμένους πολιτικούς και διανοούμενους. Σε προσωπική έκθεση των έργων του στον ‘Παρνασσό’ ματαιώθηκε μετά από αστυνομική διαταγή.Τα έργα του θεωρήθηκαν επικίνδυνα για την δημόσια ασφάλεια.Η έκθεση πραγματοποιήθηκε μετά από παρέμβαση του τότε υπουργείου παιδείας.
ΙΙ. Νεοκλασικισμός και Αρχιτεκτονική
ΙΙ.α Η Ανάγκη Για επιστροφή στο Παρελθόν
Ο Νεοκλασικισμός στην Αθήνα και στις περισσότερες πόλεις της Ελλάδας ήταν η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική ματιά που είχε τις ρίζες της στην αρχαιότητα .Η επιστροφή σε ένα δοξασμένο παρελθόν . Η έμπνευση των αρχιτεκτόνων ήταν από τα μνημεία της κλασσικής περιόδου.Η Ακρόπολη τοποθετημένη στο κέντρο της πόλης ,δεν μπορούσε να μην επηρεάσει την πόλη και τους κατοίκους Ο Fr.Loyer αναφέρει ότι ο νεοκλασικισμός διακρίνεται απο χαρακτηριστικά όπως η πολυχρωμία , η θεατρικότητα και οι νύξεις για το Ρωμαϊκό στυλ. Χωρίζει σε δύο περιόδους απο το (1830-60) που διακρίνει Βαυαρικές επιδράσεις και σε ένα δεύτερο από το (1860-1910) με Γαλλικές επιδράσεις. Οι προσωπικές αναφορές που είχαν οι αρχιτέκτονες έπαιξαν πολύ μεγάλο ρόλο στην δημιουργία του Νεοκλασικισμού στην Ελλάδα.
Η κλασσική πραγματικότητα των μνημείων ,και των αρχαιολογικών ανασκαφών δεν μπορούσε να μην επηρεάσει την αισθητική τηε πραγματικότητα .Η Ελλάδα θέλοντας να ξεπεράσει την δύσκολη περίοδο του τέλους του 19ου αιώνα από οικονομικής και κοινωνικής άποψης ήταν φυσιολογικό να κοιτάξει στο ένδοξο παρελθόν άλλες φορές με σεβασμό και άλλες φορές κατά παραγγελία. Ο Κλεάνθης ,γνωστός αρχιτέκτονας που εργάσθηκε στα σχέδια για την ανοικοδόμηση της Αθήνας πρόβαλε την προσωπική του αισθητική στο σπίτι της οδού θόλου στην πλάκα.Οικοδόμησε το σπίτι τουπάνω σε κλίση στα υπολείμματα κάποιου παλαιότερου ,Τούρκικου ή μεσαιωνικού κτίσματος.Στην βορινή πλευρά υπάρχει κλειστός εξώστης (χαγιάτι),με κλιμακοστάσιο στο εσωτερικό,που περιστοιχίζεται από ψηλή μάντρα. Τα μεγάλα δημόσια κτίρια ακολουθούν με μεγαλοπρέπεια τον Νεοκλασικισμό με διαφορετικές τάσεις ανάλογα την παραγγελία και τον Αρχιτέκτονα. Στην Παλιά Βασιλίσσης Σοφίας στον πιο αριστοκρατικό δρόμο της Αθήνας μια σειρά από αρχοντικά στόλιζαν τον δρόμο , και μεταπολεμικά ο κλασικισμός και ο νεοκλασικισμός αντιπροσώπευε την επίσημη Ελληνική αρχιτεκτονική .
ΙΙ.β Νεο-νεοκλασικισμός
Λίγο πριν από την δεκαετία του ΄70 ο Νεο-νεοκλασικισμός έκανε την εμφάνιση του ,σε περιοχές υψηλών εισοδημάτων.Σιγά σιγά όλη η Ελλάδα ακολούθησε αυτή την τάση που σε κάποιες περιπτώσεις έφτασε στην υπερβολή συναντώντας ακόμα και σε πολυκατοικίες νεοκλασικά στοιχεία.Ο νόμος για την διατήρηση των νεοκλασικών κτιρίων από την μεριά του κράτους ,δημιούργησε απομιμήσεις και εκφυλισμό της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής.Πολλά κτίρια χαρακτηρίστηκαν νεοκλασικά επειδή εφαρμόστηκαν πάνω τους κάποια νεωτερίστηκα χαρακτηριστικά. Η νεο-νεοκλασική αρχιτεκτονική συχνά χαρακτηρίζεται από έλλειψη γνώσης και από μια σειρά παραδοξολογίες όσον αφορά την προέλευση της αισθητικής της περιόδου.Τα νεοτερικά στοιχεία που εφάρμοζαν με τον καιρό απομακρύνθηκαν από την έννοια του νεοκλασικισμού ως προέλευση και νεο-νεοκλασικισμού ως εξέλιξη .
Η νεωτερική περίοδος στην νεοελληνική Τέχνη εκφράσθηκε από ατομικές περιπτώσεις καλιτεχνών.Οι σπουδές ή η διαμονή κάποιων καλλιτεχνών στο εξωτερικό ήταν η αφορμή επιστρέφοντας στην Ελλάδα να μεταφέρουν τάσεις και κινήματα. Η οικονομική κατάσταση της Ελλάδας δεν επέτρεπε το κοινό να ανταποκριθεί με μεγάλη θέρμη στο καινούριο.Αλλά πάντα το καινούριο αντιμετωπίζεται με καχυποψία.Μέσα σε αυτό το κλίμα δημιούργησαν οι Έλληνες καλλιτέχνες και η δημιουργία τους ήταν αρκετά σημαντική.
Η Νεοκλασική περίοδος στην αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, δημιούργησε κτίρια με προσωπικότητα και άφησε τους αρχιτέκτονες να μεταμορφώσουν μια πόλη που τα στοιχεία του ύφους , έλειπαν. Η δημιουργία Νεο-νεοκλασικών κτιρίων ,πέρα από τον κακό μιμητισμό που δημιούργησε μετέτρεψε ένα ρυθμό σε καρικατούρα. Η στρέβλωση του Νεο-νεοκλασικού ίσως να οφείλεται και στον νόμο της πολιτείας για τα διατηρητέα κτίρια. Η ευκολία να ονομάζουμε νεοκλασικά ακόμα και κτίρια με ψευδεπίγραφα χαρακτηριστικά έφτασε στην υπερβολή και την απαξίωση της δημιουργίας.
Βιβλιογραφία Για έρευνα
Δ. Φιλιπίδης ,Τέχνες,Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες ,Επισκόπηση Της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής Και Πολεοδομίας,τ.Δ’,ΕΑΠ 2001
Δ.Φιλιπίδης,Νεοελληνική Αρχιτεκτονική , Εκδόσεις Μέλισσα ,Αθήνα 1984
Μ.Παπανικολάου, Ιστορία Της Τέχνης Στην Ελλάδα, Ζωγραφική και γλυπτική του 20ου αιώνα,Εκδόσεις Αδάμ
Ν.Δασκαλοθανάσης, Τέχνες,Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες ,Επισκόπηση Της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής Και Πολεοδομίας,τ.Γ’,ΕΑΠ ,Πάτρα 2003
Σ.Τζόκας,Ο Χαρίλαος Τρικούπης Και η Συγκρότηση Του Νεοελληνικού Κράτους,Εκδόσεις Θεμέλιο ,Αθήνα 1999